Wdrażanie innowacji technicznych w polskich warunkach społeczno-gospodarczych

Polska plasuje się na 30. miejscu (stan na 2013 rok, 2016 - 23 miejsce) w rankingu Bloomberga „50 najbardziej innowacyjnych krajów Świata”, za takimi krajami jak: Chiny, Rosja, Słowenia czy Węgry. Można więc powiedzieć, że Polska nie jest krajem wysoce innowacyjnym [2]. Przyczyn tego stanu powinno się szukać w historii, położeniu geograficznym, systemie prawnym czy mentalności. Jednak niezaprzeczalnie innowacyjność w Polsce będzie się wiązać z innymi wyzwaniami niż np. w Niemczech czy USA - krajach z czoła rankingu.

Słowami Josepha Schumptera, pierwszego badacza innowacyjności, innowacja jest to wdrożenie wynalazku lub nowa kombinacja zastałych czynników. Jest więc ona czymś więcej niż wynalazczość – będąca samym tworzeniem nowych wynalazków. Schumpter uważał, że sam wynalazek jest tylko aktem kreatywności intelektualnej i dopiero innowacja daje wymierne zyski dla społeczeństwa [1]. Innowacyjność wymaga także znacznie szerszego zakresu umiejętności, które pozwolą na przejście kluczowych kroków wdrożenia nowego rozwiązania.

W tej pracy skupiać się będę na innowacjach technicznych (a nie np. biznesowych), gdzie innowatorem jest osoba o wykształceniu technicznym, obecnie zajmująca się nauką. Jest to częsty i pożądany scenariusz, gdyż obecnie znacznie szybciej niż w przeszłości, przechodzi się od idei do praktycznego zastosowania. Zmieniły się także oczekiwania względem naukowców. Wyniki ich prac mają przyczyniać się do wzrostów ekonomicznego i zatrudnienia – co wiąże się niejako z koniecznością wdrażania wyników badań naukowych.

Wdrażanie innowacji jest procesem bardzo rozległym, ale zawiera w sobie pewne kluczowe aspekty, które postaram się w tym eseju opisać. Pomimo że podłożem innowacji jest często techniczne zagadnienie, to o jego sukcesie w dużej mierze decydują inne niż techniczne umiejętności, takie jak: współpraca z ludźmi, kierowanie procesem innowacji, znajomość metod finansowania i znajomość zabezpieczeń prawnych. Zostaną one opisane w dalszej części artykułu.

Współpraca z ludźmi

Podstawową umiejętnością przy wdrażaniu innowacji jest umiejętność współpracy z ludźmi. Innowacja z założenia polega na zamianie idei – wynalazku, na działanie mające przynieść wymierną wartość [1]. Bierze w niej udział cała grupa ludzi: wynalazca, zarząd, akcjonariusze, pracownicy i wreszcie klienci instytucji [3]. Oczywiście, w zależności od wielkości innowacji, będą oni w różnym stopniu zaangażowani. Należy jednak podkreślić, że innowacja nie jest nigdy procesem tylko technicznym. Zawsze dotyczy jakiejś grupy ludzi. Stąd też, skuteczny innowator musi umiejętnie współpracować z innymi.

Za najważniejsze cechy, jakie powinna mieć współpraca przy projekcie innowacji, uważam dobrą komunikację, zaufanie i szacunek oraz umiejętność pracy w zespole.

###Komunikacja Podstawowym zagadnieniem przy wdrażaniu innowacji jest komunikacja. W proces innowacji zaangażowanych jest wiele osób, mających różne doświadczenia i spojrzenia na problem. Ich zdanie i wiedza mogą być kluczowe dla wprowadzenia innowacji w życie. Uczestnicy procesu muszą także rozumieć intencje swoich partnerów i sposób w jaki zamierzają realizować ustalone cele. W innym przypadku może dojść do sprzecznych działań, dublowania pracy czy zrzucania odpowiedzialności, co może opóźnić czy nawet zniweczyć innowację.

Dobra komunikacja międzyludzka powinna pojawić się już w czasie powstawania pierwszych rozwiązań i prototypów [4]. W innym przypadku może powstać niebezpieczna dynamika, gdzie uczestnicy innowacji będą już na starcie rozczarowani byciem niezrozumianym czy niedocenionym.

Ludzie nauki zazwyczaj są specjalistami w swoim bardzo wąskim polu. Z jednej strony pozwala to na analityczne podejście do problemu i korzystanie z metody naukowej. Z drugiej jednak, takie spojrzenie możne powodować, że naukowiec może nawet nie mieć świadomości biznesowych aspektów innowacji, takich jak: długoterminowa wytrzymałość, bezawaryjność, łatwość obsługi czy koszty wdrożenia. Wiedzę o tych zagadnieniach posiadają natomiast eksperci pracujący codziennie z danym procesem w przemyśle i warunkiem sukcesu jest przekazanie tej wiedzy innowatorowi.

Należy też podkreślić, że w rzeczywistości nie ma możliwości żeby naukowiec sam zaznajomił się ze wszystkimi zagadnieniami. Są one bowiem unikalne dla każdej firmy i zrozumienie ich wymaga lat doświadczenia, jak także sporych kosztów (część zdobytej wiedzy w przemyśle wiązała się bowiem z wyciągnięciem wniosków z pomyłek).

Nawet jeśli wynalazek nie powstaje na zamówienie, to innowator musi mieć świadomość, jakie zagadnienia są kluczowe oraz jakie cechy wynalazek musi mieć aby mógł być wprowadzony. Musi także wiedzieć, nad czym powinien pracować, by wpłynąć jak najbardziej pozytywnie na uciążliwość, koszt czy szybkość procesu. Do tego wszystkiego potrzebny jest kontakt z ekspertami z branży, praktykami mającymi na co dzień do czynienia z procesem, na który innowacja wpłynie. Taki kontakt możne mieć różny charakter, opierać się na udziale w konferencjach branżowych czy prywatnych znajomościach.

W przypadku prac zamawianych, dobry kontakt jest tym bardziej kluczowy. Innowator musi rozumieć, czemu wynalazek ma służyć oraz w jaki sposób będzie użytkowany. Uczestnicy procesu innowacji muszą dogadać się co do charakteru komunikacji tak, aby był on wygodny i czytelny.

###Zaufanie i szacunek Zaufanie i szacunek są ważne przy wszystkich relacjach międzyludzkich, a tym bardziej, gdy ludzie muszą pracować wspólnie nad wprowadzaniem zmian. Innowacja niewątpliwie takie zmiany wprowadza.

W książce “The Other Side of Innovation” autor zauważa, że dobrze funkcjonujące, dojrzałe firmy mają skuteczne mechanizmy ( performance engine) pozwalające im osiągać zyski. Są w stanie dostarczać produkty na czas, zgodnie z budżetem i ze specyfikacjami. W przypadku procesów przemysłowych, dla maksymalizacji rezultatów dąży się do jak największej powtarzalności i przewidywalności procesu [3].

W takiej sytuacji innowacje mogą być postrzegane jako przeszkoda czy nawet zagrożenie dla zastanej, dobrze działającej struktury. Z założenia bowiem innowacje wprowadzają zmiany i nie są procesami powtarzalnymi ani przewidywalnymi - są czymś nowym. Można więc zauważyć, że przy źle wprowadzanej innowacji, występuje ryzyko konfliktu interesów, który może się przerodzić w osobisty konflikt i wreszcie, zniweczyć innowację. Stąd też, przy wprowadzaniu innowacji ważne jest, żeby partnerzy - biznesowy i innowator, mieli do siebie szacunek i zaufanie. Innowacje nie mogą powstawać w oderwaniu od kultury firmy, która do tej pory powodowała, że firma działała. Nie może być tak, że innowator będzie przekonany o tym, że jego rozwiązanie jest na pewno lepsze i wprowadzać je niejako gwałtem. Rozwiązanie musi płynnie wpisać się w zastane, aby nie zostało odrzucone, chociażby z powodów międzyludzkich. Innowator dążący do wprowadzenia swoich rozwiązań nie trzymając się zasad, będzie mylnie postrzegany za mądrzejszego czy uprzywilejowanego, co może rodzić antagonizmy.

Zaufanie jest niewymienialnym warunkiem powodzenia innowacji. Jest ono nie tylko wiarą w to, że partner nas nie oszuka, ale także, że będzie można liczyć na jego długoterminową współpracę i w to, że nasze cele pokryją się. Proces innowacji wiąże się z ryzykiem, a to z odpowiedzialnością za konsekwencje całego procesu. Partnerzy muszą być przekonani, że odpowiedzialność będzie współdzielona. Dotyczy to obu stron - innowator, naukowiec chce, aby jego wysiłek i poniesione koszty nie poszły na marne, biznesmen w długim terminie mieć sprawną, niezawodną strukturę przynoszącą zyski. ###Praca w zespole ludzi Innowacja jest procesem, wymagającym czynnego zaangażowania grupy ludzi. W tej grupie będą zazwyczaj wynalazca, inżynierowie z firmy partnera biznesowego, jak także pracownicy, którzy z innowacją będą mieli później do czynienia na co dzień.

Innowator musi więc być w stanie poprowadzić ten proces, stając się niejako liderem innowacji. Do skutecznego pełnienia tej roli potrzebuje odpowiedzieć sobie na pytania [3]:

  • Oprócz innowatora, kto powinien być bezpośrednio zaangażowany w proces innowacji? - Czy powinien to być ktoś z zewnątrz?
  • Czy wszyscy mają być zaangażowani cały czas? Czy projekt jest jedynym, czym muszą się zajmować?
  • Jak zespół powinien być zorganizowany? Czym różni się to od “zwykłej” struktury firmy?
  • Jakie konflikty pomiędzy inicjatywą innowacji a bezpośrednimi operacjami firmy czy jej kulturą mogą powstać? Jak można im zapobiec?
  • Przed kim zespół jest odpowiedzialny? Za co konkretnie odpowiada lider?

Stworzenie odpowiedniej struktury wymaga czasu i kompetencji interpersonalnych. Jej charakter będzie ponadto ewoluował z czasem, zmieniając się w miarę postępu projektu i zaznajamiania się uczestników ze sobą [5].

##Kierowanie procesem innowacji Innowacja jest wielostopniowym procesem, gdzie przechodzi się od idei – wynalazku aż do jego wdrożenia. W rzeczywistości jest to proces iteracyjny i mimo że można wyodrębnić poszczególne kroki wprowadzania innowacji, to często następują powroty i zmiany, powodowane nabywanym po drodze doświadczeniem i głębszą wiedząo procesie. Innowację można więc nazwać procesem ze sprzężeniem zwrotnym.

Wprowadzanie innowacji może odbywać się także za pomocą z góry zdefiniowanego planu, bez sprzężenia zwrotnego. Stosuje się wtedy model kaskadowy, gdzie wdrażanie projektu składa się z następujących kroków [6]:

  • planowanie,
  • analiza,
  • projekt,
  • implementacja,
  • testowanie,
  • pielęgnacja.

Niestety tak zdefiniowany model sprawdza się tylko wtedy, gdy przygotowywana innowacja jest bardzo dobrze rozumiana, a projekt ma z góry narzucone ramy organizacyjne, np: projektowanie i wystrzelenie satelity, renowacja reaktora nuklearnego, budowa centrum bazodanowego dla urzędu państwowego [7].

Przy projektach, gdzie nie można przewidzieć trudności z góry, ewentualnie gdy potrzeby partnera nie są ściśle sprecyzowane, powyższy model nie jest możliwy do skutecznego stosowania. Jest zbyt mało elastyczny i w przypadku gdy występują problemy w danym stopniu implementacji prowadzi do blokad kapitału oraz zasobów ludzkich, a także nie daje gwarancji, że końcowy etap będzie odpowiadał potrzebom odbiorcy [8].

Zamiast tego można stosować takie metodologie jak Agile, Lean czy CDM (Customer Developement Model), gdzie kładzie się nacisk na eksperymentowanie i testowanie, a poszczególne fazy są zdefiniowane w bardziej płynny sposób.

Metody te pochodzą z opracowywania oprogramowania komputerowego, gdzie słabości metody kaskadowej są najbardziej widoczne, ale coraz częściej stosowane są w innych projektach innowacyjnych.

W przypadku metody Agile, innowatorzy za wzór traktują manifest jaki stworzyli jej twórcy [9]:

ludzie i dobry kontakt liczy się bardziej niż procesy i narzędzia; pracujący system ponad dobrą dokumentację; współpraca z odbiorcą ponad negocjacje kontraktów; aktywne odpowiadanie na zmiany ponad trzymanie się planu.

Filozofia Agile wyznacza bardziej pewne zasady, niż sztywne struktury. Minimalizuje ryzyko, że powstałe rozwiązania będą czymś niechcianym i nieodpowiadającym potrzebom partnera przemysłowego.

Wadą rozwiązań takich jak Agile jest trudność w dokumentacji i rozliczeniach finansowych, ciągle zmieniającego się procesu. Może to być utrudnieniem np. przy projektach współfinansowanych przez Unię Europejską. W takich przypadkach, można stosować rozwiązania mieszane, np. określać kamienie milowe - rozliczać się z części projektu w punktach istotnych dla jego rozwoju [10].

##Finansowanie Na Świecie istnieje wiele różnych modeli finansowania innowacji. Wynika to z charakteru kraju i jego struktury gospodarczej. Samo finansowanie innowacji wydaje się jednocześnie przyczyną i skutkiem poziomu cywilizacyjnego kraju.

Przykładem kraju o bardzo dobrze rozwiniętych strukturach finansowania innowacji jest USA. Posiadają one silnie rozwiniętą sieć aniołów biznesu i funduszy VC, pozwalających na przekształcenie wynalazku w produkt [11] [12]. Zaś uniwersytety takie jak MIT są na tyle bogate, że mogą sfinansować same badania i rozwój produktu aż do uformowania go w sprzedawalny produkt [13].

Kraje takie jak Japonia czy Indie mają inne dominujące metody finansowania innowacji: występujące tam silne konglomeraty (np. Mitsubishi, Tata Group) prowadzą prace badawczo-rozwojowe wewnątrz swoich struktur. Są one na tyle duże, że nawet wynalazki, które nie mogą znaleźć zastosowania w jednej z firm konglomeratu, mogą zostać udostępnione innej [14].

W Europie sytuacja jest bardzo zróżnicowana. Ogólnie dominującym jest jednak współfinansowanie z funduszy państwowych lub Unii Europejskiej [15]. W przypadku Niemiec występuje grupa firm małych/ średniej wielkości, które są bardzo wyspecjalizowane i posiadają duże Know-how ze swojej dziedziny, którego nie udostępniają na zewnątrz ( chroniąc się patentami lub utrzymując proces w sekrecie) [16].

W Polskich warunkach finansowanie jest ważnym i trudnym zagadnieniem. Mamy nieporównywalnie mniejszą ilość aniołów biznesu czy funduszy VC niż USA, nie posiadamy również silnych konglomeratów skłonnych inwestować w prace badawczo-rozwojowe (R&D, research and developement). Państwo Polskie stosunkowo niewielki procent PKB inwestuje w R&D ( 0.9%), co przekłada się na znacznie mniejsze kwoty niż kraje podobnej do nas wielkości, a bogatsze i inwestujące w R&D większą część PKB - kwotowo dla Polski jest to 6.9 miliardów USD w porównaniu do 55.8 miliardów USD Południowej Korei czy 69.5 miliardów USD Niemiec [17].

Wobec większych trudności w uzyskaniu finansowania, innowatorzy w Polsce stosują metody finansowania dostosowane do warunków, inne niż w bogatszych krajach. Priorytetami w krajowej sytuacji jest minimalizacja ryzyka i możliwie najlepsza proporcja poniesionych kosztów do zysku. Spośród stosowanych metod można wymienić:

  1. Tworzenie innowacji na zamówienie finansowanych przez klientów, często także przy udziale funduszy Unii Europejskiej.
  2. Rozwijanie innowacyjnych produktów metodą małych kroków. Wprowadzanie kolejnych iteracji produktu, gdzie sprzedaż poprzedniej wersji finansuje kolejne.
  3. Innowacje kierowane bezpośrednio na rynki zachodnie, ze współfinansowaniem zachodnich instytucji finansowych i tamtejszych funduszy VC.

Powyżej wymienione metody pozwalają na przeprowadzanie innowacji przy małym zaangażowaniu funduszy własnych. Jednakże, determinują one jej charakter – innowacje opierają się zazwyczaj na poprawianiu dotychczasowych czy nawet wprowadzaniu gotowych i sprawdzonych rozwiązań z innych krajów. Polskie instytucje naukowe i firmy w ostatnich latach nie wprowadziły żadnych innowacji, które można by było nazwać rewolucyjnymi. ##Znajomość zabezpieczeń prawnych Przy wprowadzaniu innowacji występują istotne dla wynalazcy jak i dla partnera przemysłowego aspekty prawne, takie jak: własność wynalazku, forma kontraktu, patenty. Wprowadzanie innowacji bez zajęcia się aspektami prawnymi może skończyć się bardzo kosztownymi procesami sądowymi, czy nawet zablokowaniem wprowadzania wynalazku w przypadku kłopotów z określaniem własności intelektualnej.

Istnieją trzy podstawowe metody na komercjalizację wyników prac badawczo-rozwojowych [18]:

  1. sprzedaż wyników prac;
  2. udzielenie licencji;
  3. wniesienie wyników prac do spółki.

Każda z nich posiada swoje wady i zalety, a ich stosowanie musi być przemyślane i dostosowane do sytuacji. Wiążą się one z różnym potencjałem finansowym, jak także z ryzykiem. Jednocześnie wynalazca musi liczyć się z tym, że w przypadku udzielania licencji czy zakładania firmy, będzie on musiał zajmować się innymi niż tylko naukowymi aspektami, a nawet mogą one być dominujące, jak w przypadku start-upów. Warto także podkreślić, że współcześnie bardzo rozwijają się także alternatywne podejścia do innowacji, takie jak Open Software i Open Hardware [19].

W przypadku rozwiązań takich jak Open Software i Open Hardware duża część wyników prac, jak i powstałych programów wraz ze źródłami, schematami elektrycznymi, modelami jest udostępniana wszystkim zainteresowanym na podstawie otwartych licencji takich jak MIT License czy BSD [20]. Chociaż takie podejście może wydać się nieekonomiczne to jednak istnieją sytuacje, gdzie i partner biznesowy i wynalazca skłaniają się ku takiemu rozwiązaniu. Kilka najistotniejszych uzasadnień wraz z przykładami opiszę poniżej:

  1. Innowacja, której podstawą jest już istniejące Open Software/ Hardware. W takim przypadku warunki licencji często wymagają, żeby powstałe rezultaty także były otwarte. Przykładami są routery i komputery, oparte na systemie Linux, których dotyczy licencja BSD. Największym obecnie projektem tego typu jest system operacyjny Android, rozwijany głównie przez firmę Google, a także oparty na systemie Linux. W jego przypadku źródła systemu są dostępne online.
  2. Innowacja będąca częścią większego systemu, gdzie poszczególne elementy zyskują na tym, że do siebie pasują. Przykładem mogą być projekty oparte na systemie ROS - Robot Operating System i takie roboty jak Baxter Robot. W tym przypadku twórcy projektu chcą, aby wokoło niego rozwijały się projekty poboczne, co jest o wiele łatwiejsze, gdy można dokładnie zrozumieć i zmodyfikować oryginalne źródła, bez konieczności stosowania inżynierii odwrotnej (reverse engineering) [21].
  3. Projekty finansowane społecznościowo, z takich źródeł jak Kickstarter, PetriDish, Indiegogo. W tym przypadku wynalazcy często chcą opracować rozwiązania, które mogą przynieść wiele Światu, a ciężko byłoby sfinansować je z typowych, komercyjnych źródeł [22]. Są to np. projekty na urządzenia rehabilitacyjne, ulepszenia urządzeń dla ubogich krajów czy projekty niszowe. Przykładem takiego rozwiązania może być the Open Prothesis Projects - projekt budowy protezy, której schematy działania będą ogólnie dostępne i modyfikowalne.
  4. Innowacje, które mają uczyć. Źródłem takich projektów są uniwersytety czy fundacje, które chcą dotrzeć z wiedzą do jak największej ilości ludzi. Przykładami takich projektów są: projekt Arduino, Raspberry Pi, E-puck mobile robot [23] [24].
  5. Projekty, które są ważnymi innowacjami, ale które dla rozwijających je firm są projektami pobocznymi. Firmy dzielą się swoimi rozwiązaniami licząc, że ktoś rozwinie je dalej, zaś same nie chcą dostarczać wsparcia technicznego, gdyż nie jest to ich nisza biznesowa. Przykładem może być tutaj projekt otwartej płyty głównej, utworzony przez firmę Facebook – będącą portalem społecznościowym [25].

W przypadkach rozwijania projektów open source i open hardware pada pytanie, w jaki sposób finansowani są autorzy tych rozwiązań? Można tu określić takie sposoby finansowania jak:

  1. autor pomysłu niejako odsprzedaje je społeczeństwu, jak ma to miejsce w projektach finansowanych społecznościowo [22];
  2. autor jest finansowany przez swoją instytucję macierzystą, taką jak uniwersytet czy duża firma;
  3. autor traktuje projekt jako autoreklamę. Dotyczy to sytuacji, gdzie poprzez zaangażowanie w projekcie, autor może pokazać, że jest ekspertem w branży. Często autorzy, najlepiej rozumiejąc swój projekt, pracują jako konsultanci i obsługa techniczna firm stosujących ich wyrób. Największym przykładem jest tu firma Canonical, twórca najpopularniejszej obecnie dystrybucji Linuxa, Ubuntu.

##Podsumowanie Wdrażanie innowacji składa się nie tylko z samego wymyślenia innowacyjnego rozwiązania. Istnieje szereg kluczowych zagadnień, wymagających od innowatora umiejętności wykraczających poza naukowe czy techniczne - takich jak umiejętność współpracy z ludźmi, planowania, komunikacji, wreszcie ochrony prawnej czy marketingu. Warunki jakie panują w Polsce, nie są identyczne z tymi jakie panują w krajach takich jak USA czy Niemcy. Różnimy się kulturą, dojrzałością struktur wspierających innowacje czy możliwościami finansowymi. Należy to brać pod uwagę i unikać bezpośredniego kopiowania wzorców z innych państw. Zamiana wiedzy i wynalazków w innowacje poprawiającą konkurencyjność przedsiębiorstw czy wpływającą ogólnie na poprawę bytu społeczeństwa, staje się powoli obowiązkiem badaczy na całym Świecie, także w Polsce. Postęp wiedzy jest w każdym roku tak ogromny, że istotnym jest aby jak największa część tego postępu stawała się udanymi innowacjami.

##Summary Innovation is increasingly one of key duties of scientists. The process of innovation is not straightforward as in addition to technological and scientific ability, innovator has to possess several non-technological skills and understanding of how successful innovation is organized.
This article contains information on several matters that are key to innovation such as coordination of innovation activities, human relations, financing and legal aspects. It focuses on innovation in Polish socio-economic environment as it has some unique properties that need to be understood to be able to innovate. It also compares Polish environment to that of other countries. ##Bibliografia:

1. Schumpeter, Joseph Alois, and Rendigs Fels. Business cycles. New York: McGraw-Hill, 1939. 2. Bloomberg. 2013. 50 Most Innovative Countries: Innovation Index Revealed. [online] Available at: http://www.bloomberg.com/slideshow/2013-02-01/50-most-innovative-countries.html [Accessed: 31 July 2013]. 3. Govindarajan, Vijay, and Chris Trimble. The other side of innovation: Solving the execution challenge. Harvard Business Press, 2010. 4. Blank, Steven G. The four steps to the epiphany. Cafepress. com, 2005. 5. Mangu-Ward, K, K. 2012. What is an Innovation Team?. [online] Available at: http://artsfwd.org/what-is-an-innovation-team/ [Accessed: 31 July 2013]. 6. Benington, Herbert D. 1 October 1983. Production of Large Computer Programs. IEEE Annals of the History of Computing (IEEE Educational Activities Department) 5 (4): 350–361. doi:10.1109/MAHC.1983.10102.[Accessed: 29 July 2013]. 7. Fox, Armando, and David Patterson. Engineering Long-lasting Software: An Agile Approach Using SaaS & Cloud Computing: Beta Edition 0.9. 1. Strawberry Canyon, 2013, p 47. 8. Chesman, Morgan. “Agile & Waterfall Methodologies - A Side-By-Side Comparison.” Web log post.Base36. Dec 13, 2012 2012. Web.28 July 2013. [online] Available at: http://www.base36.com/it-consulting-blog/bid/251461/Agile-Waterfall-Methodologies-A-Side-By-Side-Comparison. 9. Beck, Kent; et al. Manifesto for Agile Software Development. [online] Available at: http://agilemanifesto.org/ Agile Alliance. Retrieved 24 June 2013. 10. Meredith, Jack R, and Samuel J Mantel Jr. Project management: a managerial approach. Wiley. com, 2011. 11. Gourinchas, Pierre-Olivier, and Helene Rey. “From world banker to world venture capitalist: US external adjustment and the exorbitant privilege.” G7 Current Account Imbalances: Sustainability and Adjustment (2007): 11-66. 12. Lamoreaux, Naomi R, and Kenneth L Sokoloff. Financing Innovation in the United States, 1870 to Present. The MIT Press, 2009. 13. O’Shea, Rory P et al. “Delineating the anatomy of an entrepreneurial university: the Massachusetts Institute of Technology experience.” R&d Management 37.1 (2007): 1-16. 14. Odagiri, Hiroyuki, and A Goto. The Japanese system of innovation: Past. Present and Future, Nelson (1993): 76-114. 15. CL, RD, and IAIN MASTER. Europe’s Innovation Engine, Eager to Grow, Faces Criticism. Science 26 August 2011: Vol. 333 no. 6046 pp. 1090-1091. 16. Simon, Hermann, and Ewa Balcerek. Tajemniczy mistrzowie: studia przypadków. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. 17. Pohulak-Żołędowska, Elżbieta. “Sposoby finansowania innowacji w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej.” Magdalena Stawicka, Małgorzata Kędzierska: Wydatki publiczne a rozwój (2007): 66. 18. Kalinowski, B, and T Uryszek. “Zasady komercjalizacji i finansowania innowacyjnych rozwiązań [W:] Komercjalizacja wyników badań naukowych–krok po kroku.” (2009). 19. Perens, Bruce. “The open source definition.” Open sources: voices from the open source revolution (1999): 171-85. 20. Rosen, Lawrence. Open source licensing. Prentice Hall PTR, 2004. 21. Quigley, Morgan et al. “ROS: an open-source Robot Operating System.” ICRA workshop on open source software 12 May. 2009. 22. Lawton, Kevin, and Dan Marom. “The crowdfunding revolution.” Social Networking Meets Venture Financing. Amazon Digital Services (2010). 23. Kushner, David. The making of Arduino. IEEE Spectrum 26 (2011). Mondada, Francesco et al. The e-puck, a robot designed for education in engineering. Proceedings of the 9th conference on autonomous robot systems and competitions 7 May. 2009: 59-65. 24. Mulay, V. Open Compute Project–Server and Data Center Design. Facebook, Panel presentation at ASME InterPack (2011). 25. Stallman, Richard.Selling free software. Free Software Foundation,1996[online] http://www.fsf.org/philosophy/selling. html, [Dostęp: 29 Lipca 2013].